Bạn có bao giờ tự hỏi: "Tại sao mình luôn cảm thấy bất an dù cuộc sống hiện tại khá ổn?" hay "Sao cách mình phản ứng với căng thẳng giống hệt cha/mẹ mình?". Câu trả lời có thể nằm ở những tổn thương chưa được chữa lành từ quá khứ - không phải của riêng bạn, mà của cả gia đình qua nhiều thế hệ.  

Chúng ta thường nghĩ rằng sang chấn (trauma) là trải nghiệm cá nhân, thuộc về quá khứ của một người. Nhưng thật ra, sang chấn còn có khả năng "di truyền". Không phải qua DNA, mà qua những sự im lặng, những nỗi đau chưa được chữa lành, và những mô thức ứng xử trong gia đình. Khi một thế hệ chưa thể giải quyết tổn thương của mình, họ vô tình (hoặc hữu ý) truyền lại gánh nặng đó cho con cháu. Đây chính là Sang chấn đa thế hệ (Intergenerational Trauma), một vòng luẩn quẩn khiến gia đình rơi vào tình trạng Rối loạn chức năng (Dysfunction).

SANG CHẤN ĐA THẾ HỆ LÀ GÌ? 

Những biểu hiện tâm lý như lo âu vô căn cứ hay phản ứng căng thẳng mang tính chất gia đình thường bắt nguồn từ những tổn thương chưa được xử lý qua nhiều thế hệ (Bowen, 1978). Hiện tượng này, được gọi là sang chấn đa thế hệ (intergenerational trauma), cho thấy sang chấn không chỉ là trải nghiệm cá nhân mà còn là hiện tượng mang tính hệ thống gia đình (Kellermann, 2001).  

Sang chấn đa thế hệ đề cập đến quá trình hậu quả tâm lý từ các sự kiện bi thảm (chiến tranh, bạo lực, lạm dụng) ở một thế hệ ảnh hưởng đến hành vi nuôi dạy con cái và động lực gia đình, từ đó tác động đến sức khỏe tâm thần của các thế hệ kế tiếp (Yehuda & Lehrner, 2018). Nghiên cứu về trẻ em của nạn nhân Holocaust (nạn diệt chủng người Do Thái) cho thấy sự gia tăng nguy cơ rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) dù không trực tiếp trải qua sự kiện (Sagi-Schwartz et al., 2008).  

SANG CHẤN CÓ THỂ "DI TRUYỀN" NHƯ THẾ NÀO?

1. Truyền qua hành vi nuôi dạy con: Các nghiên cứu chỉ ra rằng phụ huynh từng trải nghiệm bạo lực có xu hướng lặp lại phong cách dạy con kiểm soát hoặc thờ ơ (van der Kolk, 2015). Ví dụ, nỗi lo thiếu thốn kinh tế ở thế hệ trước có thể biểu hiện thành hành vi tích trữ quá mức ở thế hệ sau (Hoffman, 2019).  

2. Truyền qua biểu hiện cảm xúc: Theo thuyết hệ thống gia đình (Bowen, 1978), cảm xúc không được xử lý (như lo âu, trầm cảm) trở thành "quy tắc ngầm" ảnh hưởng đến bầu không khí gia đình. Nghiên cứu của Hargrave (2015) cho thấy trẻ em trong gia đình có thành viên bị PTSD thường phát triển "hiện tượng cảnh giác cao độ" — hiện tượng mô tả trạng thái của trẻ luôn trong tư thế liên tục quan sát và phán đoán những biểu hiện của cha mẹ hoặc người thân trong gia đình, hay trẻ sẽ dễ phản ứng và giật mình khi nghe tiếng động mạnh vì đã quen với bầu không khí căng thẳng. Thậm chí, hiện tượng này còn có thể gây ra sự mất cân bằng ở trẻ khiến trẻ luôn trong trạng thái “báo động đỏ” như thể nguy hiểm đang rình rập mình.

3. Truyền qua giao tiếp gia đình: Sự im lặng về các chủ đề "cấm kỵ" (lạm dụng, bệnh tâm thần) tạo ra cơ chế phủ nhận tập thể, dẫn đến sự cô lập về mặt tâm lý (Byng-Hall, 1995). Ví dụ, nghiên cứu về gia đình có tiền sử lạm dụng rượu cho thấy sự thiếu vắng đối thoại làm gia tăng nguy cơ tái diễn hành vi ở thế hệ sau (Steinglass, 1987).

4. Truyền qua vai trò gia đình: Khi gia đình có người bị PTSD hoặc rối loạn chức năng, trẻ em thường buộc phải đảm nhận vai trò của người lớn (như chăm sóc cha mẹ, gánh vác việc nhà, hoặc che giấu bí mật gia đình) – một hiện tượng gọi là "parentification" (phụ huynh hóa). Thay vì được sống đúng lứa tuổi, trẻ trở thành "anh hùng nhí" hoặc "người cứu rỗi", gánh vác trách nhiệm không phù hợp. Điều này khiến chúng mất đi tuổi thơ, hình thành tâm lý "phải luôn mạnh mẽ" và dẫn đến việc khó xây dựng các mối quan hệ lành mạnh sau này. 

KẾT LUẬN 

Sang chấn đa thế hệ không chỉ là di sản tâm lý cá nhân mà là một hiện tượng hệ thống, hình thành thông qua cơ chế tương tác gia đình đa tầng: từ hành vi nuôi dạy con, truyền thông cảm xúc, giao tiếp "im lặng" đến sự phân công vai trò bệnh lý (Yehuda & Lehrner, 2018). Những tổn thương chưa được giải quyết ở thế hệ trước trở thành "kịch bản ngầm" chi phối động lực gia đình, dẫn đến sự tái diễn rối loạn chức năng qua các thế hệ (Bowen, 1978; Byng-Hall, 1995). 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Black, C. (2001). It will never happen to me! (2nd ed.). Hazelden.  

2. Bowen, M. (1978). Family therapy in clinical practice. Jason Aronson.  

3. Byng-Hall, J. (1995). Rewriting family scripts: Improvisation and systems change. Guilford Press.  

4. Hargrave, T. D. (2015). Restoration therapy: Understanding and guiding healing in marriage and family therapy. Routledge.  

5. Hoffman, K. M. (2019). Intergenerational transmission of economic stress: Scarcity mindsets and hoarding behaviors. Journal of Family Psychology, 33(2), 214–225.  

6. Kellermann, N. P. F. (2001). Transmission of Holocaust trauma: An integrative view. Psychiatry: Interpersonal and Biological Processes, 64(3), 256–267.  

7. Minuchin, S. (1974). Families and family therapy. Harvard University Press.  

8. Sagi-Schwartz, A. et al. (2008). Intergenerational transmission of trauma from Holocaust survivors to their grandchildren: Psychological effects and psychophysiological mechanisms. Biological Psychiatry, 63(7), 690–697.  

9. Steinglass, P. (1987). The alcoholic family. Basic Books.  

10. van der Kolk, B. A. (2015). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books.  

11. Yehuda, R., & Lehrner, A. (2018). Intergenerational transmission of trauma effects: Putative role of epigenetic mechanisms. World Psychiatry, 17(3), 243–257.